Schuldig verzuim

In gesprek met Lieve Desmet

Over de doofpot, de kruisweg en vrouwenstemmen.

foto: Lieve Snellings

Dag Lieve. Welkom terug bij Roer.

In het kader van het evenement Niets dan de Waarheid in Roeselare schreef je het gedicht Blinde muren. 

Het verwijst naar Operatie Kelk. In de reeks Godvergeten kwam het onderwerp uitgebreid aan bod maar kan je misschien nog even kort verduidelijken voor de 'leek' wat die Operatie inhoudt.

Operatie Kelk 2012 was een strafrechtelijk onderzoek dat moest nagaan of de leiding van de Belgische Katholieke kerk strafbaar was voor pogingen om kindermisbruik binnen de kerk in de doofpot te stoppen en of zij strafbaar was voor schuldig verzuim. Een groot aantal dossiers werd in beslag genomen zowel bij de kerkinstanties als bij de commissie ‘Seksueel misbruik in een pastorale relatie’ o.l.v. kinderpsychiater Peter Adriaenssens. Beide partijen reageerden geschokt. De kerk o.m. door ‘grafschennis’ van een graf van een kardinaal in de Sint Rombouts kathedraal waar ook naar dossiers werd gezocht. De slachtoffers omdat ze hun informatie in vertrouwen hadden gegeven aan de commissie Adriaenssens. Op de tv-beelden zagen we hoe vele kartonnen dozen met dossiers vanuit het venster van het bisschoppelijk paleis in containers werden gegooid voor verder onderzoek. Er volgde een lange procedureslag. Dossiers verdwenen spoorloos. In het programma Godvergeten VRT 2023 werd heel de operatie en de procedureslag die er op volgde nog eens op de korrel genomen. Slachtoffers kwamen voor het eerst uitgebreid aan het woord. Ook priester Rik Devillé die al bijna 30 jaar een lans breekt voor de slachtoffers en ijvert voor mensenrechten in de kerk maakte indruk.

Het gedicht opent met een citaat van een zekere A.R.

Geen nietig speelgoed van uw ziel gemaakt. Vanwaar die keuze? 

De opdracht voor ‘Niets dan de waarheid’ vertrok vanuit het gedicht ‘Waarheid’ van dichter Albrecht Rodenbach. Dit citaat, deze versregel van deze priester dichter uit Roeselare deed mij spontaan denken aan hele gebeuren rond slachtoffers in de kerk, de pijnlijk toegedekte waarheid van jarenlang seksueel en machtsmisbruik. Daders die hun ziel tot speelgoed maken, of slachtoffers van wie de ziel wordt overmeesterd. De waarheid heeft zijn rechten: ‘Niets dan de waarheid’: alleen de waarheid kan tot herstel leiden en hopelijk ook tot preventie.

David Foster Wallace schreef

The truth will set you free. But not until it is finished with you. 

Waarheid is één van die grote begrippen waar je soms moeilijk vat op krijgt. 

Wat betekent het voor jou? 

Ik spreek niet graag in abstracte termen. Begrippen hebben slechts betekenis als ze doorleefd zijn, gevoed zijn vanuit ervaring, vanuit processen, in verbinding met anderen en binnen een context. Het proces zit ook in de definitie van DFW. Waarheid staat nier op zichzelf. Laat ik het toepassen op mezelf, waarheid over en van mezelf. Vertrekkend vanuit volgend citaat (uit de bijbel?)

Als je niet leeft wat in je is, zal dat wat in je is je vernietigen, als je leeft wat in je is zal dat wat in je is je bevrijden.

Ontdek de waarheid over jezelf, bevrijd jezelf en kom thuis bij jezelf, een proces dus . Leven in een leugen of met leugens is vernietigend voor jezelf en voor de mensen rond jou. Met jezelf in het reine komen vind ik goede taal om dit proces te benoemen. Jezelf van leugen of onwaarheid of ontkenning bevrijden zij het over identiteit, gebeurtenissen, feiten. 

In het gedicht verplaatsen we ons in de huid van een slachtoffer. Tenminste, zo heb ik het gedicht toch begrepen. We halen de eerste strofe aan.  

Ik zag alleen nog nagels in het jonge hout,

bloed en de schrale lendendoek.                                          

Doof was onze Vader,

hij hield geen oog in het zeil.

De strofe doet mij meteen denken aan die wandspreuk onder een stralend oog. 

God ziet U. Het oog dat waakt en oordeelt. Wat is jouw persoonlijke verhouding tot de Kerk en in ruimere zin het geloof. Ben je zelf gelovig opgevoed? 

Wat die strofe betreft. Ik stelde me een ‘gelovig’ slachtoffer voor die naar het kruisbeeld kijkt, er ten slotte niet meer kan naar kijken. Want hij/zij ziet alleen nog de nagels, de pijn, de verkrachting, het misbruik., het niet gezien of gehoord worden. ‘Het hout’ is ook de metaforische titel van een roman van Jeroen Brouwers waarin hij het misbruik van jongeren beschrijft in een pensionaat door kloosterlingen. 

Wat mijn eigen geschiedenis betreft met geloof/geloven. Ik kom uit Katholieke scholen. Heb/had ouders die een hele weg aflegden. Mijn vader bvb, kwam uit een zeer katholiek nest:  twee zussen in het slotklooster, maar ook een tante non, die nog vóór er vliegtuigen bestonden, met de lange omvaart per schip voor jaren naar Ceylon (nu Sri Lanka) trok om daar zieken te verzorgen. Het habijt zette de ene nonnen op slot, voor de andere gaf het de grootste vrijheid, die een vrouw geboren begin vorige eeuw, maar kon vinden. Symbolisch, de kanten die je met eenzelfde geloof uit kunt. Mijn vader zette in de jaren vijftig nog een kruis boven zijn liefdesbrieven naar mijn moeder, maar hij evolueerde en werd een grote criticus van het machtsinstituut kerk, de kerkfabrieken... Hij klaagde de hypocrisie aan, keerde ook op politiek vlak de toenmalige CVP de rug toe. Hij las veel proza, poëzie, filosofie en was bij momenten ook een activist. Zo kwam hij o.m. op straat voor Serge Berten, de priester uit Menen, die werkte in de sloppen van Guatemala en daar door het dictatoriale regime werd vermoord. Ikzelf kwam vroeg in contact met Sein, KVS (Christenen voor het socialisme). Voor mij staat Jezus in het rijtje van Gandhi, Nelson Mandela, Martin Luther King, Jeanne Devos…en wellicht nog veel vrouwen die in de schaduw zijn gebleven. Er staan in de bijbel zeer mooie verhalen. Ik hou ook van de rituelen, ik hou van de sfeer in romaanse kerkjes, ik hou van de momenten die verbindend werken. Ik vind daarentegen dat ‘de kerk’ zichzelf vernietigd heeft. Ik hoop dat er vanuit de as nog iets nieuws ontstaat: gemeenschapsvormend, verstillend, met rituelen die opnieuw kracht geven op moeilijke of ingrijpende momenten, waarbij ook agnosten, mensen van verschillende religie zich thuis voelen. Wij hebben een verbrokkelde, sterk geïndividualiseerde samenleving die daarnaar snakt. Een dorp, of parochie rond een kerk gebouwd…Wat is er in de plaats gekomen? Wat zijn binnenkort nog zondagen, feestdagen. 

Op pad met poëzie voor DEU www.eenzameuitvaart.be of in een Soul Répair café, voel ik de nood, heb ik de vinger aan de pols en zie ik wat poëzie in deze vermag.

Waar was die kruisweg ooit goed voor? vraag ik me als agnost soms af. 

Sommige mensen geloven dat leed loutert. Hoe sta je daar zelf tegenover? 

De revolutionair Jezus, die opkwam voor al wie verschopt of niet aanvaard werd, of minst bedeeld was, die inging tegen machtswellust en hebzucht, werd verraden, gekruisigd, getroost. Tegelijkertijd doet het verhaal stilstaan bij zijn gedachtengoed dat niet te smoren was of is. Een kruisweg heb ik nog nooit gedaan, wel bekeken in kerken enz. Maar zo wil ik dit verhaal bekijken en zo vind ik het heel hedendaags, zeer inzetbaar. Ik ga er niet mee akkoord als we leed zouden opzoeken en ik wens niemand leed toe, we moeten waakzaam blijven om geen leed te veroorzaken of leed aan te doen. Daar staan we ver van af als we ook de actuele oorlogen voor ogen nemen. Maar individueel wel eens ‘de draak passeren’ en door pijn gaan kan louterend werken. Al wil ik daar meteen ook bijzeggen dat sommige mensen zoveel leed over zich krijgen dat ik kan begrijpen dat overleven al een hele opdracht is.

In de tweede strofe schets je een beeld. De zwartomrande plek op de muur van een weggenomen kruis. Het slachtoffer raakt in ademnood en de opgehoeste woorden (zijn getuigenis), belanden in kartonnen dozen. De slachtoffers worden opgeborgen in het archief? Welke indruk heeft dat schandaal op jou nagelaten? 

Ik heb twintig jaar gewerkt met mishandelde vrouwen en hun kinderen. Ik ben hiermee gestart in 1980 in een tijd waar de thematiek benoemen nog kon rekenen op zeer veel weerstand en tegenwerking. Ik herken heel goed de lange weg die Rik Devillé ( en de slachtoffers) heeft bewandeld alvorens gehoord (nog steeds niet ten volle) te worden. De tegenwind, het zwart gemaakt worden terwijl je hart bloedt bij de afschuwelijke verhalen die je te horen krijgt van gekneusde, gekwetste en gekwelde slachtoffers. Herkenbaar na al die jaren: de ongelijke machtsverhoudingen, het gebrek aan rechten en goede rechtspraak, de schaamte, schuldgevoelens bij de slachtoffers. Maatschappelijk nog zoveel werk aan de winkel. Het was voor mij dus bekend terrein. Tegelijkertijd waren we destijds ook getuige van mooie processen waarin slachtoffers die steun vinden/vonden bij elkaar bij hun sterke kracht kwamen, wij bij hen en bij elkaar. Ik hoop dat dit laatste nu ook het geval is waar ‘slachtoffers’ elkaar ontmoeten. Ik hoop ook dat er her en der nog mooie herstelprocessen mogen volgen , als dit voor te veel slachtoffers al te laat.

We lezen nog de slotstrofe. 

Kon ik nog maar geloven in één avond

op een kamer met een roos:

taal die jou tot u verheft.

Hier dacht ik meteen aan De avond en de roos van Guido Gezelle, een priester dichter die ook in opspraak kwam omdat hij een verhouding had met een jongen.

Bewust of toevallig? Grensoverschrijdend gedrag en misbruik halen vaker de media dan vroeger. Waaraan ligt dat volgens jou? 

De stad Roeselare blijft twee grote dichters herdenken die verbleven en leefden in Roeselare, niet alleen Rodenbach maar ook Gezelle, in dit gedicht verbind ik die inderdaad. Zoals mijn vader destijds, ben ik ook echt van Gezelle gaan houden. Zijn poëzie kan mij tot tranen toe bewegen. Dit ritme, die zingzang.

Als West-Vlaming blijft het voor mij misschien een tikkeltje toegankelijker.  Lees maar eens ‘Hoe vaart gij nu mijn kind’ bvb of ‘De navond komt zoo stil, zoo stil’, of ‘Moederken’ maar ook inderdaad het mooie ‘Dien avond en die roze’. Ik kan mij zo vinden in dit gedicht. Ik denk ook aan mooie avonden op een internaat waarin je op een kamer zo ongelooflijk dicht bij elkaar kunt komen, dit verlangen, verliefdheid, dit net niet of juist wel en botsen tegen regels. Gezelle beschrijft het zo respectvol, warm, vol liefde. Lijnrecht tegenover het misbruik. En men heeft het inderdaad niet nagelaten om dan net Gezelle scheef te bekijken vanuit het taboe op (homo)seksualiteit. Ik wens iedereen zo’n avond(en) toe als beschreven door Gezelle.

Gelukkig is de wetgeving en de mentaliteit enerzijds positief veranderd wat homoseksualiteit betreft, anderzijds bestraffend geëvolueerd naar alle vormen van grensoverschrijdend gedrag toe. Volgens mij ligt de vrouwenbeweging, tweede feministische golf, aan de basis van het aanklagen van dit machtsmisbruik, van geweld naar vrouwen en kinderen en andere slachtoffers toe in machtsrelaties. Ook ‘zwarte’ stemmen (Franz Fanon..), zwarte vrouwenstemmen (Audre Lorde, Kimberle Crenshaw, Gloria Wekker ... ) hebben aandacht getrokken en gewezen op intersectionaliteit Zo is ook het kruispuntdenken ontstaan. Het bewustzijn van het feit dat mensen op verschillende assen kunnen afwijken van de norm, dat die assen mekaar beïnvloeden en dat dit iemands positie in de maatschappij bepaalt. Zwarte vrouwen merkten dat in de vrouwenbeweging bijvoorbeeld witte vrouwen de plak zwaaiden, dat er machtsverhoudingen ontstonden, ondanks het feit dat men zelfde doelen nastreefde. De woke-beweging zet verder waar toen de basis werd voor gelegd. Nu in een context waarin we makkelijker (digitaal) verbindingen maken. Maar het is waakzaam blijven. We zien sterke tegenbeweging.  Er is nog veel werk aan de winkel en als we het buiten ons kleine landje bekijken dan is het op heel veel plekken in de wereld nog helemaal huilen met de pet op.

Nog een slotvraag. Wat houdt jou zoal bezig de laatste tijd? 

Ik ben net een nieuwe fase gestart in mijn leven, gedaan met de betaalde loopbaan. Met pensioen gegaan, zo noemen we het. Vanaf de eerste dag voelt het voor mij als helemaal thuiskomen bij mezelf. Al wat ik doe is eigen keuze. Elke opdracht waar ik aan werk, is zelf gekozen. Poëzie en wat ik er mee kan, staat helemaal voorop. Alsof ik het uitstraal, komen er wat dit betreft, veel leuke vragen op me af waar ik graag op inga: Soul Répair Cafés, DEU, workshops samen lezen met senioren, met studenten, met de klimaatdichters. Het brengt mij en de poëzie buiten mijn schrijfkamer en bij alle generaties.

Wat zijn jouw plannen voor de toekomst? 

Er komt alvast een nieuwe bundel uit.

Prresentatie: 11 oktober 20u in de bib van Leuven

Bedankt voor het gesprek

vragen: Wim Vandeleene